Σεισμοί, ἀνοικοδόμηση καί κτίτορες τῆς Παλιᾶς Πόλης τῆς Ξάνθης.

Μαρμάρινος ἀνάγλυφος σταυρός ἀνέγερσης τῆς ἐκκλησίας τοῦ Ἁγίου Γεωργίου μέ χρονολογία 1835, ἐποχή τῆς μεγάλης ἀνοι­κοδομητικῆς προσπάθειας τοῦ Μητροπολίτη Εὐγένιου.

Μαρμάρινος κηροστάτης στόν ναό τοῦ Ἁγίου Βλασίου. Φέρει τή χρονολογία ἀφιέρωσης 1757 καί διακοσμητικά κυπαρίσσια Εἶναι ἕνα ἀπό τά λίγα ἀντικείμενα πού σώζονται ἀπό τήν ἐποχή πρίν ἀπό τήν καταστροφή τῆς Ξάνθης ἀπό τούς σεισμούς.

Φαλτσογωνιά τοῦ κτίσμα­τος στήν ὁδός Ὀρφέως μέ χρονο­λογία κτίσης 1841. Εἶναι κατασκευή Ἠπειρωτῶν μαστόρων μέ χαρακτη­ριστικά κουδαρίτικα σύμβολα, ὅπως ὁ ρόδακας ἀριστερά καί τό γυκαι­κεῖο στῆθος δεξιά κάτω πού συμ­βολίζει τή γονιμότητα καί τήν εὐμάρεια. Χαρακτηριστική εἶναι ἡ ἁρμονική ἀπόληξη τῆς φαλτσο­γωνιᾶς στό ἄνω τμῆμα της.

Ἡ ἀνατολική πλευρά τῆς ἐκκλησίας τοῦ Προδρόμου, παλιᾶς Μητρόπολης τῆς Ξάνθης, μέ ἐπιγραφή ἀνέγερσης τοῦ Ἰωακείμ Σγουροῦ καί χρονολογία 1839. Εἶναι τρίκλιτη, τρισυπόστατη, ξυλόστεγη βασιλική στόν τύπο τῶν βασιλικῶν τῆς ὄψιμης Τουρκο­κρατίας καί κτίσθηκε στό σημεῖο πού μαρτυρεῖται ἐκκλησία τοῦ Προδρόμου τουλάχιστον ἀπό τίς ἀρχές τοῦ 16^ου αἰώνα. (Φωτογραφία του 2005)

Ἡ ἐκκλησία τῶν Ταξιαρχῶν Καβακίου κτισμένη τό 1834 σέ παλιές ἐνδεχομένως βυζαντινές βάσεις. Εἶναι τρίκλιτη, τρισυπόστατη, ξυλόστεγη βασιλική. Ὁ νάρθηκας καί τό καμπαναριό εἶναι μεταγενέστερες προσθῆκες. Ἡ ἐκκλησία βρίσκεται πολύ κοντά στήν ἐκκλησία τοῦ Προδρόμου καί ἴσως ἱδρύθηκε ὡς ἐκκλησία νεκροταφείου. (Φωτογραφία του 2005)

Μεγάλη κατοικία στήν ὁδό Βιζυηνοῦ μέ μορφολογικά χαρακτηριστικά πού ἴσως τήν χρονολογοῦν στήν ἀμέσως μετά τούς σεισμούς περίοδο. (Φωτογραφία τοῦ 2005).

Προϋπόθεση γιά τή συγκρότηση καί τήν ἀκμή τῆς πόλης τῆς Ξάνθης ἀποτελεῖ ἡ εἰσαγωγή τῆς καλλιέργειας τοῦ καπνοῦ στήν Ἀνατολή κατά τόν 16^ο αἰῶνα. Οἱ ἐδαφολογικές καί κλιματολογικές συνθῆκες εὐνοοῦν τήν καλλιέργεια τοῦ καπνοῦ στήν πεδινή καί στήν ὀρεινή περιοχή τῆς Ξάνθης. Παράλληλα, οἱ ἐργατικοί μουσουλμάνοι ἀγρότες διαθέτουν τήν ὑπομονή πού ἀπαιτεῖ ἡ ἐπίμοχθη καλλιέργεια καί κατεργασία τοῦ προϊόντος αὐτοῦ. Σέ λίγα χρόνια ἡ περιοχή τῆς Ξάνθης ἀναδεικνύεται σέ ἕνα ἀπό τά κύρια καπνοπαραγωγικά κέντρα τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας μέ ἀποτέλεσμα τό ἐνδιαφέρον τοῦ εὐρωπαϊκοῦ κεφαλαίου καί τήν εἰσροή πλούτου στήν περιοχή.

Παρά τό ὅτι μιλᾶμε γιά τήν "Παλιά Πόλη" τῆς Ξάνθης, ὡστόσο, –σέ σχέση μέ τό ἱστορικό βάθος τῆς πατρίδας μας–, χαρακτηρίζουμε ἔτσι μία σχετικῶς νεόκτιστη πόλη. Αὐτό πού σήμερα βλέπουμε ἀνοικοδομήθηκε μετά τήν καταστροφή τῆς πόλης ἀπό σεισμούς τό 1829. Κτίτορες τῆς Παλιᾶς Πόλης εἶναι ὁ Μητροπολίτης Εὐγένιος, ὁ ὁποῖος ἀρχιεράτευσε κατά τή δεκαετία τοῦ 1830, καί ἡ ρωμαίικη κοινότητα. Ἔκφραση καί ἐκτελεστικό ὄργανο ἦταν ἡ Δημογεροντία ὑπό τήν προεδρία τοῦ Μητροπολίτη. Ἡ πόλη ἀνοικοδομήθηκε χάρη στόν πλοῦτο πού προσπορίζει ὁ καπνός. Πλοῦτο, πού θυμίζει τόν ἀντίστοιχο πλοῦτο τῶν γειτονικῶν ἀρχαίων Ἀβδήρων κατά τήν κλασσική καί ἑλληνιστική ἐποχή. Ἀλλά καί ἡ προνομιακή θέση τῆς πόλης πάνω στούς δρόμους πρός τή Βόρεια Θράκη καί τήν Κωνσταντινούπολη βοήθησε στήν ἄνοδό της. Ἐπίσης, ἡ μεταφορά τῆς ἕδρας τῆς ὀθωμανικῆς διοίκησης ἀπό τή Γενισέα στήν Ξάνθη μετά τό 1870 ἐπιτάχυνε τήν ἀκμή τῆς πόλης. Ἡ μεγάλη ἐποχή τῆς πόλης ἀρχίζει τό 1870 καί διακόπτεται ἀπότομα τό 1912. Ἡ πόλη συγκροτεῖται ἀπό τή ρωμαίικη κοινότητα ὡς ἕνα ἐμπορικό, βιομηχανικό, βιοτεχνικό καί οἰκονομικό κέντρο. Ἐπιβεβαιώνεται γιά μία ἀκόμη φορά ἡ ἱστορικά πρωτεύουσα θέση τῆς ρωμαίικης κοινότητας στήν πόλη.

Δέν σώζεται σχεδόν τίποτε μέσα στήν πόλη πού νά παραπέμπει σέ ἐποχή παλαιότερη τῶν σεισμῶν[i]. Τό παλαιότερο χρονολογημένο σπίτι τῆς Ξάνθης ἀνάγεται στό 1841. Ἀμέσως μετά τήν καταστροφή τοῦ 1829, ὅμως, ἀνεγείρονται ἀπό τόν Μητροπολίτη Εὐγένιο πέντε κοινοτικοί ναοί μέσα στήν πόλη, τό καθολικό τῆς Μονῆς τῆς Ἀρχαγγελιώτισσας καί τρεῖς ναοί στήν περιφέρεια: τῆς Γενισέας, τῶν Ἀβδήρων καί τῶν Κιμμερίων. Ἡ ἐντυπωσιακή αὐτή οἰκοδομική ἔξαρση θά πρέπει νά στηρίχθηκε στίς οἰκονομικές δυνατότητες πού πρόσφερε στόν Μητροπολίτη Εὐγένιο ἡ ρωμαίικη κοινότητα. Εὐνοϊκές ἦταν καί οἱ πολιτικές συνθῆκες, ἀφοῦ κατά τήν περίοδο ἐκείνη βρισκόταν σέ ἐξέλιξη ἡ προσπάθεια ἐφαρμογῆς μεταρρυθμίσεων στήν Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία μέ σκοπό τόν διοικητικό καί κοινωνικό ἐκσυγχρονισμό της. Ἁπλές παρατηρήσεις δείχνουν ὅτι ἡ ἀνοικοδόμηση τῆς πόλης, ἀμέσως μετά τούς σεισμούς, γίνεται μέ πόλους τίς ἐκκλησίες, γύρω ἀπό τίς ὁποῖες ὀργανώνονται οἱ συνοικίες. Γιά τή δημιουργία τῶν συνοικιῶν προϋποθέσεις εἶναι ἡ ἐκκλησία καί ἡ Κοινότητα, ὅπως συμβαίνει παντοῦ στήν καθ’ ἡμᾶς Ἀνατολή.

---

[i] Οἱ σεισμοί ἀναφέρονται σέ ἐνθύμηση πού βρέθηκε στή Μονή τῆς Παναγίας τῆς Ἀρχαγγελιώτισσας. Πράγματι τά ὑπάρχοντα σεισμολογικά δεδομένα πιστοποιοῦν σεισμό στίς 30. 3. 1829 μέ μέγεθος 7,5 βαθμούς τῆς κλίμακας Ρίχτερ. Ὁ σεισμός ἐκεῖνος συγκλόνησε ὅλη τή Θράκη καί ἔγινε αἰσθητός ἀπό τή Θεσσαλονίκη μέχρι τή Κωνσταντινούπολη καί τή Φιλιππούπολη.