Ποικιλία ρυθμῶν καί ἀνθρώπινη πολυμορφία.

Ζεῦγος Ἑλλήνων ἀστῶν κατά τόν γάμο τους τό Φθινόπωρο τοῦ 1920. Ὁ γαμπρός προφανῶς ἦταν ἀξιω­ματικός τοῦ Ἑλληνικοῦ Στρατοῦ πού ὑπηρετοῦσε στήν Ξάνθη μετά τήν ἀπελευθέρωσή της στίς 4 Ὀκτωβρίου 1919. Μόνιμη εἶναι ἡ κινητικότητα τοῦ ἀστικοῦ πληθυσμοῦ τῆς πόλης, ὁ ὁποῖος συνεχῶς ἐνισχύεται ἀπό ἄτομα τοῦ εὐρύτερου ἑλλαδικοῦ χώρου, πού ἐγκαθίστανται στήν πόλη ὡς στελέχη δημοσίων ὑπηρεσιῶν. 

Πρόκειται γιά ἀστικοποιημένο περιβάλλον ὅπου οἱ παραδοσιακές συνήθειες, πού ξεκινοῦν ἀπό τό ἀγροτικό περιβάλλον, ἔχουν ἀντικατασταθεῖ ἀπό τόν ἀστικό πολιτισμό τοῦ 19^ου αἰώνα. 

Ἄποψη τῆς Ξάνθης τό 1915, παρμένη ἀπό τόν χῶρο τοῦ σημε­ρινοῦ Διοικητηρίου. Μπρο­στά φαίνεται ἀγρός καλ­λι­εργούμενος μέ καπνό. Ὅπως μέχρι πολύ πρόσφατα, πολλοί κάτοικοι τῆς Ξάνθης συνέχιζαν νά ἀσχο­λοῦνται μέ τήν καλλιέργεια τοῦ καπνοῦ παρ’ ὅλο πού κατοικοῦσαν μέσα στήν πόλη. Πάντα εἶναι ἐμφανής ἡ σύνδεση καί ἡ ἐξάρτηση τῆς πόλης ἀπό τόν πέριξ ἀγροτικό χῶρο.

Χυτοσιδηρό κιονόκρανο πού ἔχει εἰσαχθεῖ ἀπό τήν Ἰταλία σέ κατάστημα τῆς ὁδοῦ Ὀρφέως. 

Ἡ εἴσοδος ἀπό κονάκι στήν ὁδό Ὑδραγωγείου σύμφωνα μέ τά πρότυπα τῆς ἀρχοντικῆς ἀρχιτεκτονικῆς τῆς Νότιας Ἑλλάδας. Σύγχρονη φωτογραφία (2006).

Κατάστημα μέ λόγιο ὕφος κτισμένο ἀπό Ἠπειρῶτες μαστό­ρους.
(Ὁδός Ἐλ. Βενιζέλου). 

Ἀνάμειξη χριστιανῶν καί μουσουλμάνων στό ἑβδομαδιαῖο παζάρι τῆς Ξάνθης (2006).

Τιμοκατάλογος σέ λαϊκό κατάστημα γλυκισμάτων κατά τήν παράδοση τῆς Ἀνατολῆς (2005).

Σαρακατσάνοι τῆς Ξάνθης σέ συγκέντρωσή τους.

Περίπτερο σέ παρισινό στύλ στήν Κεντρική Πλατεῖα κατά τόν Μεσοπόλεμο.
(Σκίτσο τῆς Ἄννας Ψωμᾶ)

Σπίτι μέ ἐμφανῆ κόκκινα τούβλα σέ ἀπομίμηση τῆς ἀγγλικῆς μικροαστικῆς κατοικίας (2006).

Ἡ μορφή τοῦ πύργου τοῦ ρολογιοῦ τῆς Κεντρικῆς Πλατείας τῆς Ξάνθης τό 1925 καί τό 1938.

Ἡ πολυμορφία καί ἡ ποικιλία τῶν ρυθμῶν στό δομημένο περιβάλλον τῆς Ξάνθης εἶναι, βέβαια, ἀποτελέσματα τῆς ἀνθρώπινης πολυμορφίας πού χαρακτηρίζει τήν πόλη.

Μέ τήν ἔλευση τοῦ 20^οῦ αἰώνα ἡ πόλη ἔχει πάρει πλέον τή μορφή πού σήμερα εἶναι χαρακτηριστική. Παρά τήν παρουσία μιᾶς βιομηχανικῆς, βιοτεχνικῆς καί ἐμπορευματικῆς ἀστικῆς τάξης, πού ἐκφράζεται μέ τά κονάκια καί τά ἐκλεκτικιστικά καί νεοκλασσικά ἀρχοντικά, ὁ βαλκανικός λαϊκός χαρακτῆρας κυριαρχεῖ στήν πόλη.

Στήν περιφέρεια τῆς πόλης κατοικοῦν σέ μονώροφες ἤ διώροφες μονοκατοικίες μέ περίκλειστη αὐλή οἱ, δεμένοι μέ τή γῆ, ἐσωστρεφεῖς καί ὑπομονετικοί τουρκογενεῖς μουσουλμάνοι, πολλοί ἀπ’ αὐτούς ἀπόγονοι τῶν Τουρκομάνων Κονιάρηδων καί τῶν Γιουρούκων, πού μετά τόν 14^ο αἰῶνα οἱ κατακτητές Ὀθωμανοί Τοῦρκοι φρόντισαν νά ἐγκαταστήσουν στήν πεδιάδα τῆς Ξάνθης. Στή συνοικία Σοῦννε κατοικοῦν σέ μεγάλα κονάκια μέ πτέρυγες κατά τά πρότυπα τῆς Μακεδονίας καί τῆς Θεσσαλίας οἱ μουσουλμάνοι τσιφλικάδες μπέηδες καί σέ μικρότερες ἀστικές κατοικίες οἱ μουσουλμάνοι δημόσιοι ὑπάλληλοι. Ποῦ καί ποῦ, ἐμφανίζεται κάποιος γνήσιος νέγρος ἀπ’ αὐτούς πού ἐγκατέστησαν στήν πεδιάδα οἱ τσιφλικᾶδες μπέηδες, φέρνοντάς τους ἀπό τήν Ἄνω Αἴγυπτο. Στά βόρεια ὑψώματα τῆς περιφέρειας τῆς πόλης, κατοικοῦν σέ μικρές φτωχικές κατοικίες οἱ αὐστηροί, ἐργατικοί Πομάκοι, ἀπόγονοι γηγενῶν ὀρεσίβιων Θρακῶν, τῶν ὁποίων ἡ γλώσσα καί ἡ ταυτότητα βρίσκονται σέ συνεχῆ ἀπειλή. Στή νότια περιφέρεια βρίσκονται οἱ φτωχοί καί ὀλιγαρκεῖς Ἀθίγγανοι. Στή νέα συνοικία τῶν Δώδεκα Ἀποστόλων κατοικοῦν στίς ἀρχές τοῦ 20^οῦ αἰώνα λίγοι σλαβόφωνοι ὀπαδοί τῆς Βουλγαρικῆς Ἐξαρχίας καί δυτικά ὑπάρχει μία κοινότητα Ἑβραίων πού ἀριθμοῦσε ἀρχικά λίγα ἄτομα γιά νά φθάσει σέ ἑκατοντάδες κατά τόν Μεσοπόλεμο. Τέλος, στίς κεντρικές συνοικίες κατοικοῦν οἱ ἔμποροι, μικρέμποροι, βιοτέχνες, μαστόροι καί ἐργάτες πού εἶναι  Ἕλληνες, αὐτόχθονες ἤ ἐπήλυδες, ἀπό πολλά μέρη τῆς Ἑλλάδας καί κυρίως ἀπό τήν   Ἤπειρο καί τή Μακεδονία.

Οἱ παλιοί αὐτόχθονες Ρωμηοί Ξανθιῶτες μιλοῦν ἰδιωματικά μέ θυμόσοφο λαϊκό τρόπο. Στά παζάρια, τά μικρομάγαζα καί τά ἐργαστήρια βρίσκονται τά προϊόντα μιᾶς προβιομηχανικῆς ἐποχῆς, ἀπό τά τοπικά ὑφαντά καί τήν τοπική κουζίνα, μέχρι τά χρηστικά κεραμικά ἀντικείμενα μέ τόν τοπικό χαρακτῆρα. Στούς δρόμους πηγαινοέρχονται κάρα κατάγραφα μέ λαϊκῆς ἤ λόγιας ρομαντικῆς ἔμπνευσης διακοσμήσεις καί ἀπεικονίσεις.

Δίπλα στόν λαϊκό χαρακτῆρα πού δίνουν οἱ χιλιάδες ἐργάτες τοῦ καπνοῦ καί οἱ μικροεπαγγελματίες, ἡ παρουσία μιᾶς ἐκλεπτυσμένης ἀστικῆς τάξης εἶναι ἐμφανής. Οἱ ἀστοί προσθέτουν στίς κεντρικές συνοικίες τῆς πόλης τόν χαρακτῆρα ἑνός ὑβριδίου τῆς κεντροευρωπαϊκῆς μπέλ ἐπόκ καί τῆς Ἑλληνικῆς Ἀνατολῆς, μέ ἕνα πνεῦμα ἐξωστρεφές καί κοινωνικό. Οἱ ἐνδυμασίες τῶν ἀστῶν προέρχονται ἀπό τήν Κεντρική Εὐρώπη ἤ τό Πέραν, τό ὁποῖο ἀποτελεῖ τό πρότυπο μίμησης καί τή μόνιμη ἀναφορά τους. Μέσα στά σπίτια καί τά μέγαρά τους, ἔπιπλα καί διακοσμήσεις μέ προέλευση ἤ ἔμπνευση ἀπό τή Δυτική Εὐρώπη δίνουν κῦρος καί κατοχυρώνουν τό ἀστικό τους περιβάλλον. 

Μέ τή βοήθεια τῆς κοινοτικῆς παράδοσης καί τῆς κοινοτικῆς πρακτικῆς, δημιουργοῦνται τέτοιες ἀντιλήψεις, ὥστε ἡ Ξάνθη ἀποκτᾶ μεγάλους δημόσιους χώρους, ὅταν ἀποξηραίνεται ἡ δεύτερη κοίτη τοῦ ποταμοῦ Κόσσινθου μετά τό 1912.

Τό ἐξωστρεφές καί κοινωνικό πνεῦμα ἐμφανίζεται ἐπίσης στήν ἀντίληψη τῆς καθημερινῆς διασκέδασης καί κοινωνικῆς ἐξόδου πού χαρακτηρίζει τούς Ξανθιῶτες. Ἡ Ξάνθη εἶναι γεμάτη ἀπό κέντρα διασκέδασης, καφενεῖα, λέσχες καί κοινωνικές ἐκδηλώσεις.

Στήν πόλη ἐγκαθίστανται κατά περιόδους πληθυσμοί τῆς Βόρειας Θράκης, τῆς Χαλκιδικῆς, Ἠπειρῶτες καί Μακεδόνες, ἀργότερα Κρητικοί. Μετά τήν ἀσύλληπτης ἔκτασης, τρομερή Μικρασιατική Καταστροφή, ἡ Ξάνθη γίνεται καί πάλι ἕνα καταφύγιο: καταφύγιο τώρα πολλῶν χιλιάδων προσφύγων τῆς πάλαι Ἑλληνικῆς Ἀνατολῆς καί μία πραγματική προσφυγούπολη. Οἱ πρόσφυγες προέρχονται ἀπό ὅλες τίς περιοχές τῆς Ἀνατολῆς, κυρίως ὅμως προέρχονται ἀπό τήν Ἀνατολική Θράκη. Οἱ πρόσφυγες φτάνουν λίγα χρόνια μετά τήν καταστροφή νά ἀποτελοῦν τόν μισό πληθυσμό τῆς Ξάνθης, ὁ ὁποῖος ἔχει ὑπερδιπλασιαστεῖ. Μαζί μέ τούς πρόσφυγες τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης καί τῆς Ἀνατολῆς ὑπάρχουν καί οἱ πρόσφυγες τῆς Βόρειας Θράκης, Ἀρμένιοι καί λίγοι Κιρκάσιοι πού πολέμησαν μαζί μέ τούς  Ἕλληνες στόν Μικρασιατικό Πόλεμο. Ὅπως κατά τήν κρίσιμη ἐποχή τῆς κατάκτησης ἀπό τούς Ὀθωμανούς Τούρκους, ὅταν οἱ χριστιανοί ὅλης τῆς περιφέρειας συγκεντρώθηκαν στήν πόλη, ἔτσι καί μετά τό 1922, στήν Ξάνθη συγκεντρώθηκαν οἱ φυγάδες τῆς νίκης τοῦ τουρκικοῦ ἐθνικισμοῦ καί τῆς ἐπιστροφῆς τῶν Τούρκων στήν Εὐρώπη˙ ἀφοῦ, πρός στιγμήν, ἡ εὔθραυστη ἀγγλοελληνική συνεργασία εἶχε ἀπωθήσει τούς Τούρκους στήν Ἀσία. Τέλος, πρόσφατα στήν πόλη ἐγκαθίστανται πληθυσμοί ποντιακῆς προέλευσης ἀπό τήν πρώην Σοβιετική  Ἕνωση. Τελευταῖοι αὐτοί φυγάδες τῆς πάλαι ποτέ Ἑλληνικῆς Ἀνατολῆς.

Ὅλες αὐτές οἱ πληθυσμιακές ὁμάδες προσθέτουν κάτι στό ἤδη ποικιλόμορφο δομημένο περιβάλλον τῆς πόλης. Ἔτσι, δίπλα στά λαϊκά κτίσματα τῆς μακραίωνης βαλκανικῆς παράδοσης, τά ἐκλεκτικιστικά καί νεοκλασσικά ἀρχοντικά καί τά δυτικότροπα ἐπιβλητικά καπνομάγαζα προστίθενται τά εὐπρεπῆ σπιτάκια τῆς προσφυγικῆς ἀποκατάστασης καί οἱ μικροαστικές ἐκλεκτικιστικές κατοικίες μέ αὐλή τοῦ Μεσοπολέμου.

Ἀκόμη καί τό τοπόσημο τῆς Ξάνθης, ὁ Πῦργος τοῦ Ρολογιοῦ στήν Κεντρική Πλατεῖα, ὑφίσταται χαρακτηριστικές μεταβολές. Κτισμένος στά μέσα τοῦ 19^ου αἰώνα ὁ Πῦργος σηματοδοτοῦσε μέ τό ρολόι του τίς θρησκευτικές ὑποχρεώσεις τῶν μουσουλμάνων. Ὁ πῦργος κτισμένος σέ στύλ νεοκλασσικό ἐκσυγχρονίζεται τό 1938 καί ἀποκτᾶ ἕνα χαρακτῆρα art deco. Παράλληλα ἡ ἴδια ἡ πλατεῖα ἀπό σημεῖο τῆς ἐγκατάστασης τῆς μουσουλμανικῆς διοίκησης γίνεται πλέον τό κοινωνικό καί πολεοδομικό κέντρο τῆς σύγχρονης πόλης.

Ἡ πολυμορφία τοῦ δομημένου περιβάλλοντος στήν πόλη τῆς Ξάνθης εἶναι ἕνα θαυμαστό δεῖγμα τῆς ἐξωστρέφειας καί τῆς συνέχειας τοῦ Ἑλληνισμοῦ, τοῦ πολυπολιτισμικοῦ χαρακτῆρα τῆς ὕστερης Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας, ἀλλά καί τοῦ λαϊκοῦ πολιτισμοῦ τοῦ Levant. Τό περιβάλλον τῆς Ξάνθης δίνει τήν εἰκόνα τῆς ἀναγκαστικῆς συμβίωσης τῆς ὑπερφυλετικῆς, ὑπερεθνικῆς πολιτισμικῆς ἑνότητας τῆς Ρωμανίας (Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας) μέ τούς κατακτητές ἀσιάτες Ὀθωμανούς Τούρκους.

Ἰδιαίτερο ἀνθρωπολογικό χαρακτηριστικό τῆς Πόλης τῆς Ξάνθης ἀποτελεῖ λοιπόν ἡ ἱστορική παρουσία διαφορετικῶν ἐθνοτικῶν ὁμάδων. Ἡ ἐπιτυχής καί ἁρμονική συμβίωση τῶν ὁμάδων αὐτῶν, πάντα σέ σύγκριση μέ τή διεθνή πραγματικότητα, ἀποτελεῖ ἕνα ἐπίτευγμα τῆς ἑλληνικῆς κοινωνίας, τό ὁποῖο ὅμως παραμένει ἄγνωστο καί μόλις πρόσφατα ἄρχισε νά προβάλλεται. Τό ζήτημα αὐτό ἀφορᾶ τή συγκρότηση τῆς πόλης καί τή λειτουργία τοῦ δημόσιου χώρου.