Ἡ Παλιά Πόλη τῆς Ξάνθης

Ἡ διασταύρω­ση τῶν ὁδῶν Ὀρφέως καί Ἀντίκα. Μεγάλος πλοῦτος ἐντυπώσεων παρά τήν ἀποφυγή τῆς ὀπτικῆς φυγῆς πού ἐπιβάλλεται ἀπό λόγους ἀμυντικῆς προστασίας. Εἶναι τυπική ἡ πολυμορφία τῶν ἀρχιτεκτονικῶν στύλ ὅπου ἀναμειγνύεται ὁ ἐκλεκτικισμός τῆς Δυτικῆς Εὐρώπης μέ τό λαϊκό ὕφος τῆς Μακεδονίας καί τό λόγιο ὕφος τῆς μεσοαστικῆς κατοικίας τοῦ 19^ου αἰώνα. Χαρακτηριστικά στοιχεῖα εἶναι τό σαχνισί (ἄνω δε­ξιά) καί οἱ ποικιλόμορφες διακο­σμητικές σιδεριές.
(Φωτογραφία τοῦ 2006).

Ἡ συνοικία Καβάκι μέ ἀμφιθεατρική διάταξη ὅλων τῶν κατοικιῶν, ὥστε νά ὑπάρχει ἐλεύθερη θέα πρός τήν πεδιάδα ἀπό παντοῦ. Εἶναι ὁρατά δύο μοναστήρια, τό κάστρο καί κάτω ἕνας μιναρές ὡς χαρακτηριστικά καί συμβολικά τοπόσημα.
(Φωτογραφία τοῦ 1919).

Ἡ συνοικία Σαμακώβ τό 1919. Καί ἐδῶ εἶναι ἐμφανής ἡ ἀμφιθεατρική διάταξη τοῦ οἰκισμοῦ, ἐνῶ ἡ συνοικία εἶναι πλήρως καί σαφῶς διαχωρι­σμένη ἀπό τίς ὑπόλοιπες.

Τό ἀνάγλυφο τοῦ ἐδάφους ἐπιβάλλει τήν ἀμφιθεατρική συγ­κρότηση τοῦ δομημένου χώρου, ἀλλά καί βοηθᾶ στή δημιουργία ἀσυνέχειας στήν ὁρατότητα τῶν δρόμων. Στή φωτογραφία συμβολή δρόμων στό ἄνω τμῆμα τῆς Παλιᾶς Πόλης. (Φωτογραφία τοῦ 2006).

Συγκροτήματα καπνο­μάγαζων στήν ὁδό Ἀβδήρων τῆς συνοικίας τῶν Δώδεκα Ἀπο­στόλων ὅπως διατηροῦνται σήμε­ρα. Ἡ μορφή τῶν κτηρίων εἶναι ἐπιβλητική, ὥστε παράλληλα μέ τή λειτουργικότητα τοῦ κτηρίου νά διασφαλίζεται καί τό κῦρος τῆς ἐπιχείρησης καί νά δίδεται μιά ἄτυπη ἐγγύηση. Πρόκειται γιά βιομηχανική ἀρχιτεκτονική ἀντί­ληψη πού ἔχει τήν ἀρχή της στήν Κεντρική Εὐρώπη, πρᾶγμα κατα­νοητό ἀφοῦ οἱ ἔμποροι τοῦ καπνοῦ ταξίδευαν συχνά ἐκεῖ, ἐνῶ οἱ ἀρχι­τέκτονες τῶν κτηρίων ἦταν ξένοι ἤ εἶχαν τήν ἀνάλογη ἐμπειρία. (Φωτογραφία σύγχρονη).

Ἡ λεγόμενη σήμερα Παλιά Πόλη διασώζεται σέ μεγάλο βαθμό ἄθικτη μέ τή μορφή πού ἀπέκτησε τήν πρώτη δεκαετία τοῦ 20^οῦ αἰώνα καί προστατεύεται νομοθετικά μετά τήν ἀνακύρηξή της ὡς διατηρητέας τό 1976 .

Ὅλα τά σπίτια ἔχουν θέα πρός τήν πεδιάδα καί ἐλεύθερο ὁρίζοντα κατά παλαιότατη πολεοδομική πρακτική τῶν Βυζαντινῶν πού υἱοθέτησαν καί οἱ Ὀθωμανοί Τοῦρκοι: μποροῦσες νά κτίσεις ὅπως ἤθελες, ἀρκεῖ νά μήν ἐμπόδιζες τή θέα τῶν γειτόνων. Ἄλλωστε, στίς Νεαρές τοῦ Ἰουστινιανοῦ τίς σχετικές μέ τήν πολεοδομία, ὁρίζεται σαφῶς ὅτι ἡ πόλη πρέπει νά κτίζεται μέ τρόπο ὥστε νά δημιουργεῖ τέρψη στούς κατοίκους της. Οἱ μακραίωνες παραδόσεις τοῦ Ἑλληνισμοῦ, οἱ σχετικές μέ τόν δημόσιο χῶρο καί τήν ἐξωστρεφή ἑλληνική διάθεση, συνεχίζονται καί στή Βυζαντινή Αὐτοκρατορία καί μεταφέρονται στούς Ὀθωμανούς Τούρκους, οἱ ὁποῖοι, παρά τήν ἀσιατική ἐσωστρέφειά τους, ἀνοικοδομοῦν τήν Προύσα, τήν Ἀδριανούπολη καί ἀργότερα τήν Κωνσταντινούπολη, ὡς βασιλικές πόλεις μέ βάση τόν δημόσιο χῶρο.

Πολλές γειτονιές τῆς Ξάνθης εἶναι ἀμφιθεατρικά κτισμένες σέ πλαγιές, ὥστε νά εἶναι εὔκολη ἡ δόμηση πού ἐπιτρέπει τή θέα. Τήν ἴδια προτίμηση συναντᾶμε σέ πόλεις τῆς Μακεδονίας, τῆς Θράκης καί τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, ὅπως στήν Καστοριά, στή Θεσσαλονίκη, στήν Καβάλα, στή Ραιδεστό, στήν Πάνορμο, στήν Κωνσταντινούπολη καί στούς οἰκισμούς τοῦ Βοσπόρου.

Ἀκόμη καί στίς ἐπίπεδες περιοχές τῆς Ξάνθης, εἶναι δυνατή ἡ θέα πρός τήν πεδιάδα ἤ τό βουνό, ὅπως γιά παράδειγμα στά περισσότερα ἀπό τά ἀρχοντικά, ὅπου μπαλκόνια καί παράθυρα ἐπιτρέπουν ὄψεις τοῦ βουνοῦ μέ τά μοναστήρια ἤ ἀπό τόν ὄροφο ἐπιτρέπεται πανοραμική θέα τοῦ κάμπου μέχρι τή θάλασσα.

Ἡ βιοτεχνική καί βιομηχανική περιοχή τῆς πόλης, δημιουργημένη μετά τό 1870, δέν προστατεύεται σήμερα μέ νομοθεσία μέ τήν ἐξαίρεση συγκεκριμένων καπνομάγαζων, τά ὁποῖα παρουσιάζουν ἰδιαίτερο ἀρχιτεκτονικό ἐνδιαφέρον. Τά καπνομάγαζα ἀνήκουν σέ μία ἐκλεκτικιστική διεθνοποιημένη ἀρχιτεκτονική καί ἔχουν πολλές ὁμοιότητες μέ παρόμοια κτίσματα στήν Κεντρική Εὐρώπη . Ἀνάλογα κτίσματα, σχεδιασμένα ἴσως ἀπό τούς ἴδιους ἀρχιτέκτονες, ὑπάρχουν καί στίς γειτονικές πόλεις Δράμα καί Καβάλα, ὅπως καί σέ ἄλλες πόλεις τοῦ ἑλληνικοῦ χώρου, στίς ὁποῖες γινόταν παραγωγή καί κατεργασία καπνοῦ, ὅπως στό Ἀγρίνιο, καί τόν Βόλο.

Ἡ πολεοδομική μορφή τοῦ χώρου τῆς Ξάνθης ὀργανώνεται σέ γειτονιές (μαχαλᾶδες), σύμφωνα μέ τίς ὀθωμανικές ἀντιλήψεις καί πρακτικές διοίκησης, μέ διαχωρισμό τῶν κατακτημένων λαῶν σέ θρησκευτικά ἔθνη (μιλλέτ). Ἡ πόλη, πού ἀνοικοδομεῖται πάλι μετά τό 1829, συγκροτεῖται μέ τήν οἰκοδόμηση στόν ἱστορικό χῶρο ἕξι ρωμαίικων μαχαλάδων ὡς πυρήνα τῆς πόλης καί τήν ἐγκατάσταση τῶν μουσουλμάνων πέριξ σέ περιφερειακούς μαχαλᾶδες.

Ὁ 20^ός αἰώνας βρίσκει τήν πόλη σέ πλήρη ἀκμή μέ ἰσάριθμες συνοικίες χριστιανῶν καί μουσουλμάνων. Οἱ χριστιανικές συνοικίες εἶναι ἑπτά, δομημένες γύρω ἀπό μεταβυζαντινούς ναούς τῆς ὕστερης Τουρκοκρατίας. Οἱ πέντε ἀπό τίς χριστιανικές συνοικίες βρίσκονται μέσα στά ὅρια τῆς σημερινῆς Παλιᾶς Πόλης: τοῦ Τιμίου Προδρόμου (Μητρόπολη, 1839), τῶν Ταξιαρχῶν Καβακίου (1834), τοῦ Ἁγίου Γεωργίου (1835), τοῦ Ἁγίου Βλασίου (1838) καί τοῦ Ἀκάθιστου Ὕμνου (1861) ἤ Οὐζούν σοκακιοῦ. Δύο ἀπό τίς χριστιανικές συνοικίες βρίσκονται ἐκτός τῆς Παλιᾶς Πόλης: αὐτή τοῦ Σαμακοβίου καί αὐτή τοῦ Χατζησταύρου. Οἱ μουσουλμανικές συνοικίες ἐκτείνονται περιφερειακά καί εἶναι ἕξι ἐκ τῶν ὁποίων οἱ δύο βρίσκονται στήν Παλιά Πόλη, ὅπου οἱ μουσουλμάνοι τουρκικῆς καταγωγῆς κατοικοῦν βόρεια καί δυτικά τοῦ Ἁγίου Βλασίου καί τοῦ Ἁγίου Γεωργίου στή συνοικία Σοῦννε καί οἱ ὀρεσίβιοι μουσουλμάνοι Πομάκοι βόρεια τῆς μητρόπολης καί γύρω ἀπό τό τέμενος Ἀχριάν. Οἱ ὑπόλοιπες τέσσερις μουσουλμανικές συνοικίες βρίσκονται στή σημερινή Νέα Πόλη. Τέλος, τά βιοτεχνικά καί τά βιομηχανικά κτήρια, οἱ καπναποθῆκες καί τά καπνομάγαζα κτισμένα μετά τό 1860, βρίσκονται στό νότιο κατώτερο καί πεδινό τμῆμα τῆς πόλης. Ὁ διαχωρισμός τῆς κατοικίας πρός τίς βιομηχανικές δραστηριότητες εἶναι πλήρης.