Ἡ Παλιά Πόλη τῆς Ξάνθης ὡς δημιούργημα τοῦ νεοελληνικοῦ κοινοτισμοῦ

Σαχνισί τοῦ κτηρίου ἐπί τῆς ὁδοῦ Πυγμαλίονος Χρηστίδη τό ὁποῖο κατά πληροφορίες χρησι­μο­ποιή­θηκε ὡς Μητροπολιτικό Μέγαρο καί ἕδρα τῆς Δημογεροντίας πρίν τήν ἀνέγερση τοῦ Μητροπολιτικοῦ Μεγάρου. Βρίσκεται πλησίον τοῦ ναοῦ τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου. (Φωτογραφία του 2006).

Τό Ματσίνειο Ἀρρενα­γω­γεῖο Ξάνθης, δωρεά τοῦ ἐμπόρου Μιχαήλ Μεταξᾶ Ματσίνη (1860), "πρός φωτισμόν καί ἐκπαί­δευσιν ἁπάσης τῆς νεολαίας τῆς πατρίδος του Ξάνθης".(Φωτογραφία του 1920)

. Ὁ ἔντυπος κανονισμός τῆς Ἑλληνικῆς Κοινότητας Ξάνθης, ἀρχές τοῦ 20^οῦ αἰώνα.

Τό Παρθεναγωγεῖο Ξάνθης κτισμένο τό 1863 σέ χῶρο παρά τό Ματσίνειο Ἐκπαιδευτήριο. Κατεδαφίσθηκε τή δεκαετία τοῦ 1960. (Φωτογραφία του 1920).

Τό Νηπιαγωγεῖο Παναγιώτη καί Φωτεινῆς Στάλιου (1881), σε φωτογραφία τοῦ 1978.

. Ἐνδεικτικό σπουδῶν ὅπως τά χορηγοῦσαν τά κοινοτικά ἐκπαιδευτήρια τῆς Ξάνθης. (Δεκαετία τοῦ 1910).

Τό καταστατικό τῆς Ἐμπορικῆς Λέσχης περί τό 1908.

Τό κτήριο τῆς Ἑλληνικῆς Λέσχης στήν ὁδό Παλαιολόγου. Ἦταν τό κέντρο τῶν κοινωνικῶν ἐκδηλώσεων τῆς ἑλληνικῆς κοινότητας. (Φωτογραφία τοῦ 2006). 

Ὁ Θεόδωρος Ζαλάχας, μεγαλοσχολίτης καπνέμπορος καί θερμός πατριώτης.
Ἀνήγειρε νηπιαγωγεῖο στή συνοικία Σαμακώβ.

Ἡ Ἄννα Καλούδη-Κου­γιουμτζόγλου συνέχισε τήν παράδοση τοῦ εὐεργετισμοῦ καί τό 1971 δώρησε στήν πόλη τά ἀρχοντικά τῆς ὁδοῦ Ἀντίκα. Στή δωρεά της ἔγραψε: " Μοναδική εὐχή καί ἐλπίδα μου εἶναι τά σπίτια αὐτά νά ἀποκτήσουν ἕναν ἐθνικό προορισμό".

Ὅμως ὁ παραδοσιακός οἰκισμός τῆς Παλιᾶς Ξάνθης δέν εἶναι μόνο ὁ μεγαλύτερος καί ὁ καλύτερα διατηρούμενος σήμερα παρόμοιος οἰκισμός στή Βόρεια Ἑλλάδα. Δέν εἶναι μόνο ἕνα αἰσθητικό περιβάλλον. Σπουδαία εἶναι καί ἡ ἱστορική του σημασία. Ἡ Παλιά Ξάνθη εἶναι καί ἕνα πλῆρες δομημένο παράδειγμα τῆς κοινοτικῆς ὀργάνωσης τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ μετά τήν ἀναγέννησή του.  Ἕνα δομημένο παράδειγμα κοινοτικῆς ὀργάνωσης μοναδικό στόν ἑλλαδικό χῶρο, ἀφοῦ βέβαια ἔξω ἀπό τά ἑλληνικά σύνορα ὑπάρχει ἡ Κωνσταντινούπολη καί ὅ,τι ἀπομένει ἀπό τά ἀστικά περιβάλλοντα τῆς καθ’ ἡμᾶς Ἀνατολῆς.

Οἱ κοινότητες ἀναπτύσσουν κατά τόν 18^ο αἰῶνα καί ἐξελίσσουν κατά τόν 19^ο προηγμένες μορφές συλλογικότητας, ὥστε νά ἐπιτύχουν ἐκσυγχρονισμένες μορφές συγκρότησης μέ βάση τήν ἑλληνική παράδοση. Τήν ἴδια ἐποχή σημαντική εἶναι ἡ ἰδεολογική ἐπίδραση τοῦ εὐρωπαϊκοῦ Διαφωτισμοῦ. Εἶναι ἀξιοσημείωτη ἡ διαπίστωση ὅτι ὁ ἑλληνικός Διαφωτισμός, σέ ἀντίθεση πρός τόν γαλλικό, δέν διαπνέεται ἀπό ἀντικληρικό πνεῦμα καί ὑπερασπίζει τήν παράδοση. Χαρακτηριστική συμπεριφορά στίς κοινότητες ἀποτελεῖ ὁ εὐεργετισμός, ἡ προθυμία δηλαδή καί ἡ διάθεση προσφορᾶς γιά τήν ἐκδήλωση καί τήν ἀνάπτυξη τοῦ συλλογικοῦ πνεύματος.

Ἡ πόλη ἀνήκει στόν χῶρο τῆς καθ’ ἡμᾶς Ἀνατολῆς, ὁ ὁποῖος ἀποτελεῖ χαρακτηριστικό ἐπίτευγμα τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ. Ἡ καθ’ ἡμᾶς Ἀνατολή εἶναι ἡ δική μας Ἀνατολή, αὐτή πού κατοικεῖται καί ἀπό ἑλληνικούς πληθυσμούς, τῶν ὁποίων ἡ παρουσία εἶναι σέ πολλές περιοχές καθοριστική.

Ὡς ἕνα βαθμό, λοιπόν, ἡ πόλη ἀποτελεῖ ἕνα πρότυπο. Πρότυπο ἐκσυγχρονισμοῦ καί πόλο ἕλξης γιά πληθυσμούς μέ διαφορετικές ἐθνικές καταβολές. Ἔχουμε ἴσως ἐδῶ ἕνα παράδειγμα οἰκουμενικότητας, χαρακτηριστικῆς τῶν ἑλληνικῶν κοινοτήτων κατά τήν ὕστερη Τουρκοκρατία.

Ὁ θεσμός τῶν κοινοτήτων, πού ξεκινᾶ ἀπό τούς μεσοβυζαντινούς χρόνους, ἀποτελεῖ κατά τήν Τουρκοκρατία ἕνα σπουδαῖο ἐπίτευγμα πού παραμένει σχετικά ἄγνωστο. Οἱ μακραίωνες πολιτικές παραδόσεις τῶν Ἑλλήνων συναντοῦν μέσα στίς κοινότητες τήν ἐκκλησιαστική εὐχαριστιακή σύναξη. Δημιουργεῖται ἕνα πολιτικό σύστημα πού συνιστᾶ ἕνα ἐπιτυχές καί λαμπρό φαινόμενο ἄμεσης συμμετοχῆς αὐτοδιοίκησης, κοινωνικῆς δημοκρατίας, συλλογικότητας ἀλληλεγγύης, φιλανθρωπίας, ἐπαγγελματικῆς συντεχνιακῆς ὀργάνωσης καί συνείδησης τῆς ἀξίας τῆς Παιδείας. Ἐπιτυγχάνεται ἔτσι ἕνα πλαίσιο ἀνάδειξης τοῦ ἀνθρώπινου προσώπου, κοινωνικῆς δικαιοσύνης, καί διασφαλίζεται ὁ σεβασμός πρός τό φυσικό περιβάλλον. Ἡ προσπάθεια γιά ἐκσυγχρονισμό τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας κατά τόν 19^ο αἰῶνα εὐνοεῖ τούς Ρωμηούς. Οἱ ρωμαίικες κοινότητες κατορθώνουν νά ἐπωφεληθοῦν ἀπό τίς σχετικές ἐλευθερίες πού τούς ἐπιτρέπουν οἱ ὀθωμανικές μεταρρυθμίσεις. Οἱ κοινότητες ἐπιτυγχάνουν οὐσιαστικά νά αὐτοδιοικοῦνται, ἐνῶ ἐκμεταλλεύονται τήν οἰκονομική ἐλευθερία πού ἐπιτρέπουν οἱ μεταρρυθμίσεις. Οἱ κοινότητες αὐτοδιοικοῦνται ἀπό ἐκλεγμένη ἐπιτροπή, τή Δημογεροντία, ἡ ὁποία ἐκλέγεται μετά ἀπό ψηφοφορία τῆς γενικῆς συνέλευσης τῶν πολιτῶν, πού εἶναι ἄρρενες καί διαθέτουν κάποια οἰκονομική εὐχέρεια. Ἡ ἐκλογή γίνεται στίς ἐνορίες καί τῆς Δημογεροντίας προεδρεύει ὁ ἑκάστοτε Μητροπολίτης ὁ ὁποῖος εἶναι καί ὑπόλογος πρός τήν τουρκική διοίκηση. Μέ τυπικό τρόπο στήν Ξάνθη ἡ Δημογεροντία διαχειρίζεται τήν κοινοτική περιουσία, τίς δωρεές καί τά ἔσοδα τῶν ἐκκλησιῶν καί τῶν μοναστηριῶν, ὥστε νά φροντίζει τά σχολεῖα καί τά κοινωφελῆ ἱδρύματα. Ἡ Δημογεροντία κανονίζει μέ ψηφοφορία προβλήματα καί διαφωνίες και ἐπιβάλλει σωφρονιστικές ποινές. Στήν πραγματικότητα ἡ Δημογεροντία διοικεῖ, διαχειρίζεται καί τιμωρεῖ.

Κύριες ἐκδηλώσεις τοῦ ἑλληνικοῦ κοινοτισμοῦ εἶναι ἡ αὐτοδιοίκηση, ἡ συλλογικότητα, ἡ συντεχνιακή ὀργάνωση, ἡ μέριμνα γιά τήν παιδεία, ἡ φροντίδα γιά τήν ἐκκλησία, ὁ εὐεργετισμός καί ἡ φιλανθρωπία. Ἡ κοινότητα τῆς Ξάνθης φροντίζει γιά τήν ἵδρυση σχολείων πού πρόθυμα ὑποστηρίζουν οἱ πλούσιοι ἔμποροι τοῦ καπνοῦ. Ἡ Ἑλληνική Σχολή, τό Παρθεναγωγεῖο Ματσίνη, τό Νηπιαγωγεῖο Στάλιου καί τό Μητροπολιτικό Μέγαρο σχηματίζουν συγκρότημα στό κέντρο τῆς πόλης δίπλα στόν μητροπολιτικό ναό τοῦ Τιμίου Προδρόμου.

Ἐξέλιξη καί ἀνώτερη μορφή τοῦ ἑλληνικοῦ κοινοτισμοῦ ἀποτελοῦν οἱ σύλλογοι, οἱ ὁποῖοι ἐμφανίζονται τόν 19^ο αἰῶνα ὡς ἀποτέλεσμα τῶν ἐλευθεριῶν πού ἐπιτρέπουν οἱ ὀθωμανικές μεταρρυθμίσεις. Ὁ " Ἐν Κωνσταντινουπόλει Ἑλληνικός Φιλολογικός Σύλλογος" ἱδρύεται τό 1861 γιά νά δράσει ὡς Ὑπουργεῖο Παιδείας τοῦ ἀλύτρωτου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀνατολῆς. Ἀμέσως παρόμοιοι σύλλογοι ἱδρύθηκαν σέ ὁλόκληρη τή Θράκη καί ἰδίως στήν Ἀνατολική Θράκη, ὅπου οἱ συγκεντρώσεις τῶν ἑλληνικῶν πληθυσμῶν ἦταν συμπαγεῖς καί ἀκμαῖες ("Θρακικός Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Ραιδεστού" 1871, "Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Ἀδριανουπόλεως" 1872). Στήν Ξάνθη μετά τά παλιά "Ταμεῖα τοῦ Ἐλέους", τόν "Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο" καί τήν " Ἑταιρεία τῶν Ξένων", ἱδρύεται τό 1900 ὁ "Μουσικογυμναστικός Σύλλογος Ὀρφεύς".

Ἡ βουλγαρική ἐθνική ἀφύπνιση, πού ἐνισχύεται ἀπό τήν Τσαρική Ρωσία, ὑποχρεώνει τούς Ρωμηούς ἀστούς τῆς Κωνσταντινούπολης σέ ἀνάληψη δράσης. Μετά τή δημιουργία τῆς Μεγάλης Βουλγαρίας τό 1878, τήν ἀπειλή τοῦ πανσλαυισμοῦ καί τόν κίνδυνο τῆς προσχώρησης τῶν πληθυσμῶν στή Βουλγαρική Ἐξαρχία, οἱ σύλλογοι τῶν Ρωμηῶν ἀναλαμβάνουν πλέον τήν ὑπεράσπιση τῶν ἀπειλούμενων ἐθνικῶν δικαιωμάτων τῶν ἑλληνικῶν πληθυσμῶν. Οἱ σύλλογοι ἀναλαμβάνουν ἐκπαιδευτική δράση καί ἀποβλέπουν στήν μόρφωση τῆς νεολαίας πρωτίστως καί τῶν ἐνηλίκων δευτερευόντως. Σκοπός εἶναι ἡ ἀνάδειξη καί ἡ τόνωση τῆς ἑλληνικῆς ἐθνικῆς ταυτότητας. Ἡ ἵδρυση καί ἡ λειτουργία τῶν συλλόγων ἐξαρτᾶται πλέον ἀπό τούς ἀστικούς ρωμαίικους πληθυσμούς πού ἔχουν ἀναπτυγμένη ἑλληνική ἐθνική συνείδηση. Οἱ συντεχνίες τῶν Ρωμηῶν κινητοποιοῦνται καί προσφέρουν χωρίς ἀμοιβή ἀτομική ἐργασία. Οἱ πλούσιοι ἔμποροι ἀνταγωνίζονται σέ δωρεές, ἐνῶ ἡ κοινοτική συνείδηση τούς ὁδηγεῖ σέ εὐεργεσίες. Μεγάλος εὐεργέτης τῆς Ξάνθης εἶναι ὁ ἔμπορος Μιχαήλ Μεταξᾶς Ματσίνης (σχολεῖο), ἐνῶ ἄλλοι εὐεργέτες τῆς πόλης εἶναι οἱ πλούσιοι καπνέμποροι Παναγιώτης Στάλιος (νηπιαγωγεῖο), Ἀθανάσιος Κουγιουμτζόγλου, Θεόδωρος Ζαλάχας (νηπιαγωγεῖο), καί Χατζῆ-Σταῦρος Χακίμογλου (σχολεῖο).

Στό κλίμα αὐτό τῆς ἐθνικῆς ἀναγέννησης ἀναπτύσσεται ἀλυτρωτική συνείδηση. Ἡ Μεγάλη Ἰδέα ἀποτελεῖ τόν πυρῆνα τῆς ἀλυτρωτικῆς ἰδεολογίας τῶν Ρωμηῶν.

Ἡ ἀφύπνιση καί ἐνδυνάμωση τῆς ἐθνικῆς ταυτότητας τῶν ρωμαίικων πληθυσμῶν τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας εἶναι φαινόμενο παράλληλο μέ τήν ἀνάπτυξη τῶν ἐθνικισμῶν σέ ὁλόκληρη τήν Εὐρώπη. Οἱ ἑλληνικοί πληθυσμοί τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας πιστοποιοῦν τήν ἐθνική καί πολιτισμική τους ταυτότητα μέ προοπτική τίς μεγάλες και δραματικές ἀνακατατάξεις τοῦ 20^οῦ αἰώνα.