Ξάνθεια: Βυζαντινός μυστικός πολεοδομικός σχεδιασμός

Ὄψη τῆς ὁδοῦ Ὑδραγωγείου.

Ἡ ἀρχή τῆς ὁδοῦ Σοφο­κλέους λίγο μετά τήν παλαιά γέφυρα τό 1898. Ὁ δρόμος συνε­χίζει πρός τίς ὁδούς Ὀρφέως καί Ἀριστείδου. Σέ ἀμφότερες ὑπῆρχε ἐμπορική δραστηριότητα, ὅπως φαίνεται καί ἀπό τό μικρό κατά­στημα στό δεξιό τμῆμα τῆς φωτο­γραφίας. Τά εἰκονιζόμενα νερά κινοῦσαν τόν πλησίον εὑρισκόμενο ὑδρόμυλο, πού λειτουργοῦσε μέχρι πρόσφατα.

Τμῆμα τῆς ὁδοῦ Ὀρφέως στή συμβολή της μέ τήν ὁδό Παλαιολόγου, λίγο πρίν τήν πλατεῖα Ἀντίκα, ὅπου καί πύλη τῆς βυζαντινῆς Ξάνθειας.  Εἰκάζουμε ὅτι ἡ ὁδός Ὀρφέως διασώζει τό ἴχνος τῆς βυζαντινῆς Μέσης ὁδοῦ. Εἰκονίζονται τά παλαιά καταστήματα, ὅπως καί ἡ καμπυλότητα καί οἱ διασταυ­ρώσεις τοῦ δρόμου, πού φράζουν τήν ὁρατότητα στό μῆκος τοῦ δρόμου. 

Κατά τούς μακρούς αἰῶνες τοῦ Βυζαντίου καί τῆς Τουρκοκρατίας, καί μέχρι τή δεύτερη δεκαετία τοῦ 20^οῦ αἰώνα, μία ἀπό τίς κύριες εἰσόδους τῆς πόλης βρισκόταν παρά τόν ποταμό Κόσσινθο ἀπέναντι στή συνοικία Σαμακώβ. Ἀπό ἐκεῖ ἕνας κύριος δρόμος διασχίζει τήν πόλη ἀπό τήν Ἀνατολή πρός τή Δύση μέχρι τήν πλατεῖα Ἀντίκα, ὅπου καί ὑπῆρχε πιθανόν μία δεύτερη πύλη τῆς βυζαντινῆς Ξάνθειας,. Μποροῦμε νά ταυτίσουμε ἕνα τέτοιο δρόμο μέ τή σημερινή ὁδό Ὀρφέως ἤ μέ τήν ὁδό Ἀριστείδου. Ὑποστηρίζουμε ὅτι πρόκειται γιά τή ρωμαιοβυζαντινή "Μέση" ὁδό[i], τόν κύριο δρόμο τῶν βυζαντινῶν οἰκισμῶν, ἐξέλιξη τῆς ρωμαϊκῆς κοσμολογικῆς πολεοδομικῆς ἀντίληψης, δρόμο ὁ ὁποῖος κατά κανόνα ξεκινᾶ ἀπό τήν Ἀνατολή καί καταλήγει στή Δύση.

Στούς βυζαντινούς οἰκισμούς ἡ Μέση ὁδός μαζί μέ ἕνα κάθετο δρόμο ἀπό τό Νότο πρός τόν Βορρά σχηματίζουν σταυρό. Στό σημεῖο τῆς τομῆς τῶν δύο δρόμων ὑπάρχει κατά κανόνα κάποια πλατεῖα μέ κέντρο ἐκκλησία, ὅπου καί ὁ ὀμφαλός τῆς πόλης. Ὁ ὀμφαλός, μέ πόλο τό σταυρό τῆς ἐκκλησίας, προεκτείνει μυστικῶς ἕνα κατακόρυφο νοητό ἄξονα πάνω πρός τόν οὐρανό, πρός τήν οὐράνια Ἰερουσαλήμ καί κάτω πρός τό Ναδίρ. Δημιουργεῖται ἕνα κοσμόγραμμα πού χωροθετεῖ τόν οἰκισμό στό κέντρο τοῦ σύμπαντος.  Ἕνα κοσμολογικό σταυρικό σύμβολο σέ τρεῖς διαστάσεις σχηματίζεται πού περιλαμβάνει τό χωρικό καί τό οὐράνιο σύμπαν.  Ἕνα σύμπαν πού δέν εἶναι μόνο φυσικό. Μέ ἄλλα λόγια, πρόκειται γιά τυπικό ρωμαϊκό κοσμολογικό συμβολισμό[ii], πού στό Βυζάντιο ἐξελίσσεται σέ μυστικό συμβολισμό. Συμβολική πολεοδομική συγκρότηση, ἡ ὁποία χαρακτηρίζει τίς βυζαντινές πόλεις καί εἶναι γνωστή ἀπό τίς μεγαλειώδεις συλλήψεις τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου κατά τόν σχεδιασμό τῆς Νέας Ρώμης-Κωνσταντινούπολης. Ἔχουμε ἐδῶ, μία μυθική-συμβολική καί ὄχι ἀντικειμενική-ἐπιστημονική γεωγραφία. Ὁ βυζαντινός ἄνθρωπος ζητᾶ νά συνδέσει τόν κοσμικό χῶρο μέ τό οὐράνιο ἐπέκεινα καί νά ἐκφράσει συμβολικῶς καί μυστικῶς τή βυζαντινή κοσμοαντίληψη. Ὁ χῶρος καθαγιάζεται καί ἱεροποιεῖται.

Ἀνάλογο πολεοδομικό συμβολικό-μυστικό σχεδιασμό συναντᾶμε σέ πολλές πόλεις τῆς βυζαντινῆς ἐποχῆς, ὅπως π. χ. στή Θεσσαλονίκη, τό Μέτσοβο, τή Νάουσα, τή Νίκαια τῆς Βιθυνίας, τήν Ἀδριανούπολη, τήν κάτω πόλη τῆς Μονεμβασίας, τόν Μυστρά καί τή Ραιδεστό. Ὅπως καί σέ χωριά τοῦ ἑλληνικοῦ χώρου μέχρι τελείως πρόσφατα.  

Βέβαια, στήν Ξάνθη ἡ ταύτιση τῆς ὁδοῦ Ὀρφέως μέ μία βυζαντινή Μέση ὁδό εἶναι μᾶλλον παρακινδυνευμένη, οὔτε εἶναι ἐμφανής, τουλάχιστον σήμερα, ἡ ὕπαρξη ὁδοῦ, ἀπό Βορρά πρός Νότο καί οὔτε φαίνεται ὅτι ὁ ναός τοῦ Προδρόμου, παρά τήν παλαιότητά του, ἔπαιζε τόν ρόλο ὀμφαλοῦ. Ὡστόσο, ἡ ὑπόθεσή μας θά μποροῦσε ἴσως νά ὁδηγήσει σέ ἐνδιαφέροντα συμπεράσματα μετά ἀπό ἔρευνα.

Ἡ συμβολική καί μυθική αὐτή γεωγραφία δέν περιορίζεται μόνο στούς βυζαντινούς οἰκισμούς, ἀλλά ἐπεκτείνεται, ὅπως ἀναλύσαμε, καί στήν εὐρύτερη περιφέρειά τους μέ τήν καθαγίασή της. Πρόκειται γιά τήν ἱεροποίηση τοῦ χώρου καί τόν ἐμπλουτισμό του μέ σύμβολα, στοιχεῖα χαρακτηριστικά τῆς βυζαντινῆς ἰδιομορφίας καί στοιχεῖα τά ὁποῖα οἱ σημερινές ἀντιλήψεις θεωροῦν – ἤ, μᾶλλον, θεωροῦσαν – ξεπερασμένα.

Πρόκειται γιά ἐκδηλώσεις συμβολικῆς σκέψης, ὅπως χαρακτηρίζεται ὁ τρόπος σκέψης καί οἱ νοοτροπίες τῶν προβιομηχανικῶν κοινωνιῶν καί πολιτισμῶν σέ ἀντίθεση μέ τήν ὀρθολογική σκέψη, ἡ ὁποία κυριαρχεῖ στόν σύγχρονο κόσμο[iii].

---

[i] Ὑποστηρίζουμε ὅτι τά ἴχνη τῶν κύριων δρόμων τῆς Ξάνθειας διατηροῦνται μέσα στούς αἰῶνες, παρά τίς ἀλλεπάλληλες ἀνοικοδομήσεις. Τά σπίτια καί τά κτήρια μπορεῖ νά κτίζονται καί να ξανακτίζονται, ἀλλά πρακτικές καί διοικητικές ἀνάγκες κρατοῦν τούς κύριους δρόμους ἀμετάβλητους.

[ii] Ἐξέλιξη τῆς ἱπποδάμειας ἀντίληψης πού βασιζόταν σέ ἕνα κεντρικό ὁδικό σύστημα σέ σχῆμα σταυροῦ προσανατολισμένο πρός τά τέσσερα σημεῖα τοῦ ὁρίζοντα. Οἱ δύο κύριοι ὁδικοί ἄξονες ἀποτελοῦσαν προβολή τῶν κύριων οὐράνιων γραμμῶν, δηλαδή τῆς τροχιᾶς τοῦ ἥλιου καί τῆς σταθερῆς κατεύθυνσης πρός τόν πολικό ἀστέρα.

[iii] Ὁπωσδήποτε δέν θά πρέπει νά δώσουμε στόν χαρακτηρισμό συμβολική σκέψη ἀπαξιωτικό χαρακτῆρα, ἀλλά θά πρέπει νά κατανοήσουμε ὅτι πρόκειται γιά διαφορετικό τρόπο σκέψης ἀπό αὐτόν πού εἴμαστε συνηθισμένοι σήμερα καί τόν ὁποῖο θεωροῦμε ἀπόλυτα ὀρθό καί ἀπόλυτα σύγχρονο.