Μέ τήν ὀνομασία Νέα Πόλη χαρακτηρίζουμε τίς περιοχές πού βρίσκονται ἔξω ἀπό τά ὅρια τοῦ προστατευόμενου σήμερα οἰκισμοῦ, δηλαδή ἔξω ἀπό τά ὅρια τῆς σήμερα ὀνομαζόμενης Παλιᾶς Πόλης.
Ἡ Νέα Πόλη ἀρχίζει νά δημιουργεῖται μετά τό πρῶτο μισό τοῦ 19ου αἰώνα, ὅταν ἡ Ξάνθη ἔχει ἀρχίσει νά ἀποκτᾶ κάποια σπουδαιότητα χάρη στή συγκέντρωση τῆς κατεργασίας καί τοῦ ἐμπορίου τοῦ καπνοῦ καί τήν παρακμή τῆς Γενισέας. Τήν ἐποχή ἐκείνη τό ἐμπορικό κέντρο ἐπεκτείνεται ἀπό τήν πλατεία Ἀντίκα πρός τόν Πάνω Μαχαλᾶ. Δημιουργεῖται τότε μιά νέα ἀγορά κατά μῆκος τοῦ ἄνω τμήματος τῆς ὁδοῦ Ἐλευθερίου Βενιζέλου. Τήν ἴδια ἐποχή ἀνεγείρονται οἱ καπναποθῆκες καί τό μουσουλμανικό θρησκευτικό, διοικητικό καί κοινωνικό κέντρο στήν περιοχή τῆς σημερινῆς Κεντρικῆς Πλατείας. Αὐτό εἶναι ἀποτέλεσμα τῆς μεταφορᾶς τῆς ὀθωμανικῆς διοίκησης ἀπό τήν Γενισέα στήν Ξάνθη (1872).
Τό κουλλιγιέ, ὅπως ὀνομάζεται αὐτό τό συγκρότημα κτηρίων, ἀποτελεῖ βασική καί χαρακτηριστική ἀντίληψη τῆς τουρκικῆς πολεοδομίας, ἀλλά καί τῆς τουρκικῆς διοικητικῆς καί θρησκευτικῆς ὀργάνωσης καί πρακτικῆς. Μεγάλες ἰσλαμικές πόλεις τῆς κεντρικῆς Ἀσίας, (Μέρβ, Σαμαρκάνδη, Ἐσφαχάν) διαθέτουν κουλλιγιέ, τό ὁποῖο μάλιστα ἀποτελεῖ καί τόν πολεοδομικό τους πυρῆνα. Τό κουλλιγιέ εἶναι συνήθως ἑνιαία κατασκευή πού συναθροίζει κοινωνικές, διοικητικές καί θρησκευτικές λειτουργίες. Ἕνα τυπικό κουλλιγιέ μπορεῖ νά περιλαμβάνει τζαμί, κρῆνες (σεμπίλ), ὑπαίθρια ἤ στεγασμένη ἀγορά (παζάρι), ξενοδοχεῖο (χάνι), σχολεῖο (μεδρεσέ), λουτρό (χαμάμ), νοσοκομεῖο, πτωχοκομεῖο (ἱμαρέτ) καί νεκροταφεῖο, ἀλλά καί ἄλλα βοηθητικά καί διοικητικά κτήρια. Σέ μεγάλα ἀστικά κέντρα τό κουλλιγιέ ἀνεγείρεται ὡς ἑνιαῖο καί ἐντυπωσιακό συγκρότημα κτηρίων.
Τό κουλλιγιέ τῆς Ξάνθης δέν ἀποτελοῦσε ἑνιαῖο οἰκοδομικό συγκρότημα, ἀλλά συνάθροιζε θρησκευτικά καί διοικητικά κτήρια τῆς πόλης καί φαίνεται ὅτι δημιουργήθηκε μετά τό 1872, ὅταν ἡ Ξάνθη ἔγινε ἕδρα τοῦ Καζᾶ. Ἐδῶ, στό χῶρο πού καταλαμβάνει ἡ σημερινή Κεντρική Πλατεία, ὑπῆρχε τό τζαμί τῆς ἀγορᾶς μέ πύλη ρυθμοῦ ὀθωμανικοῦ μπαρόκ, δίπλα ἀνεγέρθηκε τό γνωστό ρολόι τῆς Ξάνθης, τοπόσημο τῆς πόλης σήμερα, πού τότε σήμαινε τίς ὧρες προσευχῆς γιά τούς μουσουλμάνους. Μπροστά στό κέντρο τῆς πλατείας ὑπῆρχε σκεπαστή κρήνη γιά τόν τελετουργικό καθαρμό τῶν πιστῶν πρίν τήν προσευχή, βορειότερα λειτουργοῦσε ἱεροσπουδαστήριο καί κοντά λουτρά, πρός Νότο ὑπῆρχε τό διοικητήριο τοῦ Καζᾶ. Τό Δημαρχεῖο τῆς πόλης βρισκόταν ἐκεῖ πού σήμερα στέκεται τό νεοκλασσικό κτήριο τῆς Ἐθνικῆς Τράπεζας. Γύρω ὑπῆρχαν μουσουλμανικές ἰδιοκτησίες. Τό νεκροταφεῖο βρισκόταν δυτικά, στά ὅρια τῆς πόλης, ὅπως συνηθίζουν οἱ μουσουλμάνοι. Ἡ ὕπαρξη καί ἡ λειτουργία τοῦ κουλλιγιέ προσέλκυσαν ἀριθμό μουσουλμάνων καί πλῆθος ἐμπορικῶν δραστηριοτήτων μέ τό παζάρι στό χῶρο τῆς σημερινῆς Κεντρικῆς Πλατείας, πρᾶγμα πού συντέλεσε στήν ἀνάπτυξη ἀγορῶν κατά μῆκος τῶν ὁδῶν Παναγῆ Τσαλδάρη καί 28ης Ὀκτωβρίου.
Ἡ ἀπελευθέρωση, ἡ ἀποξήρανση τῆς παλιᾶς δεύτερης κοίτης τοῦ ποταμοῦ Κόσσινθου, ἡ ἄφιξη τῶν προσφύγων καί ἡ μετατόπιση τοῦ κέντρου βάρους τῆς πόλης δυτικά σηματοδότησαν τό τέλος τοῦ ἰσλαμικοῦ κουλλιγιέ, τήν ἀλλαγή τῶν χρήσεων καί τήν ἐξαφάνιση τῶν κτηρίων.
Κατά τίς ἀρχές τοῦ 19ου αἰώνα φαίνεται ὅτι ὑπῆρχαν οἱ συνοικίες Ἀσᾶ Μαχαλᾶ, νότια τῆς Παλιᾶς Πόλης καί στή δυτική ὄχθη τοῦ Κόσσινθου, κατοικούμενη ἀπό πτωχούς μουσουλμάνους καί Σοῦννε Μαχαλᾶ, δυτικά ἀπό τόν Πάνω Μαχαλᾶ, κατοικούμενη ἀπό Σουννίτες μουσουλμάνους, πού ἀνῆκαν στό μουσουλμανικό κατεστημένο καί διέθεταν οἰκονομική εὐχέρεια.
Τό δεύτερο μισό τοῦ 19ου αἰώνα σηματοδοτεῖ τή μετατροπή τῆς Ξάνθης σέ βιομηχανικό καί ἐμπορικό κέντρο τοῦ καπνοῦ. Μιά νέα κοσμοπολίτικη ἐμπορευματική τάξη πού ἀποτελεῖται κυρίως ἀπό χριστιανούς ἐμφανίζεται. Τό ἐνδιαφέρον τοῦ διεθνοῦς κεφαλαίου καί ἡ εἰσροή πλούτου προσεγγίζουν τήν πόλη στήν κοσμοπολίτικη ἀτμόσφαιρα τοῦ Πέραν καί τῆς Θεσσαλονίκης. Οἱ ἔμποροι τοῦ καπνοῦ ταξιδεύουν στήν Κεντρική Εὐρώπη καί φέρνουν κατά τήν ἐπιστροφή τους τούς ρυθμούς καί τό ὕφος τῆς εὐρωπαϊκῆς μπέλ ἐπόκ. Οἱ ἔμποροι δίνουν μία μορφή ἀστικότητας στό κοινωνικό περιβάλλον, ἀφοῦ ἀποτελοῦν πρότυπα καί παραδείγματα γιά μίμηση. Παράλληλα, ἡ πόλη προσελκύει πλήθη χριστιανῶν ἐργατῶν γιά νά ἀπασχοληθοῦν στή βιομηχανία καί στό ἐμπόριο τοῦ καπνοῦ. Ἡ μουσουλμανική συμμετοχή εἶναι περιορισμένη, παρά τό ὅτι μεγάλο μέρος τῆς παραγωγῆς καπνοῦ γίνεται ἀπό μουσουλμάνους Πομάκους κατοίκους τῆς ὀρεινῆς περιοχῆς καί μουσουλμάνους καλλιεργητές τῆς περιοχῆς τῶν Γιακᾶ. Μιά ἀπόπειρα ἐγκατάστασης Βουλγάρων καπνεργατῶν ματαιώθηκε μετά ἀπό σθεναρή ἀντίσταση τῆς ρωμαίικης κοινότητας, πρωτοστατοῦντος τοῦ Μητροπολίτη Ἰωακείμ Σγουροῦ (1906).
Κατά τίς ἀρχές τοῦ 20οῦ αἰώνα ἡ πόλη εἶχε ἀποκτήσει διφυῆ χαρακτῆρα μέ πλήρως διακριτά χριστιανικά καί μουσουλμανικά κέντρα: τό μουσουλμανικό θρησκευτικό καί διοικητικό κέντρο στό χῶρο τῆς σημερινῆς Κεντρικῆς Πλατείας καί τό χριστιανικό κέντρο στήν πλατεία Μητροπόλεως, ὅπου τά θρησκευτικά καί ἐκπαιδευτικά κτήρια. Ἡ χριστιανική δηλαδή Ξάνθη εἶχε ἀντικατασταθεῖ ἀπό μία μικτή πόλη, σάν νά εἶχε μεταφερθεῖ ἐκεῖ τό δίπολο Γενισέας–Ξάνθης. Ἡ παρακμή καί ἡ πτώση τῆς Γενισέας σηματοδοτοῦν καί τήν κυριαρχία τῆς ρωμαίικης ἐμπορευματικῆς τάξης καί προαναγγέλουν τήν ἀπελευθέρωση τῆς πόλης πού ἔγινε στίς 4.10.1919.
Ἡ ἀνάπτυξη τοῦ ἐμπορίου τοῦ καπνοῦ δημιούργησε καί τήν πρώτη χριστιανική συνοικία ἐκτός τῶν ὁρίων τῆς Παλιᾶς Πόλης, αὐτή τοῦ Χατζησταύρου, στίς παρυφές τῆς βιομηχανικῆς περιοχῆς τῶν καπναποθηκῶν. Ἐκεῖ φαίνεται ὅτι στεγάσθηκαν πολλοί ἀπό τούς νέους κατοίκους τῆς πόλης πού ἀνῆκαν προφανῶς στήν κύρια μάζα τῶν καπνεργατῶν. Τό ὄνομα τῆς νέας αὐτῆς συνοικίας ὀφείλεται στόν ἰδιοκτήτη τῶν ἐκτάσεων πού δωρήθηκαν στήν κοινότητα γιά τή δημιουργία της. Μέ τόν καπνό καί τή δημιουργία τοῦ μουσουλμανικοῦ κέντρου συνδέεται καί ἡ ἀνάπτυξη ἑνός νέου ἐμπορικοῦ ἄξονα ἔξω ἀπό τήν Παλιά Πόλη καί κατά μῆκος τῶν σημερινῶν ὁδῶν Καβάλας καί Παναγῆ Τσαλδάρη. Ταυτόχρονα, βιοτεχνικές δραστηριότητες στεγάζονται στήν περιοχή νότια τῆς σημερινῆς ὁδοῦ Μιχαήλ Καραολῆ καί μέχρι τίς καπναποθῆκες.
Ἡ Νέα Πόλη ἀποκτᾶ μεγάλη ἔκταση μέ τήν ἀνέγερση τῶν συνοικισμῶν τῆς προσφυγικῆς ἀποκατάστασης (1924–1928). Τότε ἡ πόλη διπλασιάζεται σέ ἔκταση καί πληθυσμό καί δημιουργοῦνται οἱ συνοικισμοί Γυμναστηρίου, Ἀστικός, Τσιμεντένια, Κυψέλη καί Χρύσα. Παράλληλα, ἀλλάζει χαρακτήρα τό ἐμπορικό κέντρο, ἀφοῦ οἱ πρόσφυγες, ἐκτός ἀπό τή μάζα τῶν καπνεργατῶν, ἀποτελοῦν πλέον καί τό κύριο σῶμα τῶν ἐμπόρων.
Ἀκολουθῶντας τά πρότυπα τῆς ἀνάπτυξης τῶν ἑλληνικῶν πόλεων μετά τό 1950 ἡ Νέα Πόλη ἐπεκτείνεται πρός τήν πεδιάδα καί πρός τή Δύση καί ἑνώνεται μέ τίς καπνοπαραγωγές περιοχές τῆς Χρύσας δυτικά καί τῶν Κιμμερίων ἀνατολικά.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου