Ἡ διατήρηση τῆς Παλιᾶς Πόλης τῆς Ξάνθης

Μορφή διατήρησης στήν Παλιά Πόλη τῆς Ξάνθης μέ ἐξωραϊσμό τῶν παλιῶν κτισμάτων μέ ψευδοπαραδοσιακά στοιχεῖα καί ὑλικά καί ταυτόχρονη ὑπέρβαση τῶν ὅρων δόμησης (2005).

Τό κέντρο τῆς ἀνοικοδομούμενης σύγχρονης Ξάνθης (2005).

Παρουσιάσαμε καί ἀναλύσαμε τίς σημασίες πού μεταφέρει τό δομημένο περιβάλλον, ὅπως αὐτό διασώζεται σήμερα στήν Παλιά Πόλη τῆς Ξάνθης. Ἐξετάσαμε τήν καθαγίαση τοῦ χώρου, ὅπως παραδίδεται ἀπό τή βυζαντινή ἐποχή. Παρουσιάσαμε τό περιβάλλον τῆς καθ’ ἡμᾶς Ἀνατολῆς καί τήν ἱστορική σημασία τῆς κοινοτικῆς ὀργάνωσης τῶν Ἑλλήνων μετά τή γέννηση τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ. Τονίσαμε τόν ρόλο τῆς τοπικῆς Ἐκκλησίας καί τῆς Κοινότητας ὡς κτιτόρων τῆς Παλιᾶς Πόλης. Ἐξετάσαμε τήν πολυπλοκότητα καί τήν πολυμορφία τῶν ρυθμῶν καί τῶν ἐκφράσεων πού ἐπιβιώνουν στήν Παλιά Πόλη τῆς Ξάνθης, ὅπως καί τίς ἰδεολογικές καί πολιτισμικές προϋποθέσεις τους. Ὅλα αὐτά ἀποτελοῦν στοιχεῖα μιᾶς ἱστορικότητας πού ἀναδύονται μέσα ἀπό ἕνα παρωχημένο περιβάλλον. Ἕνα περιβάλλον πού διαθέτει ὁρισμένες ποιότητες σπάνιες σήμερα καί πού εἶναι διαφορετικό ἀπό αὐτό πού μποροῦμε νά δημιουργήσουμε.

Τώρα μποροῦμε νά ρωτήσουμε: γιατί σήμερα τά παρωχημένα περιβάλλοντα διατηροῦνται; Γιατί τά παλαιά κτίσματα ὄχι μόνο δέν γκρεμίζονται, ἀλλά καί ἀπαγορεύεται νά ἀλλοιωθοῦν καί ὅταν μάλιστα οἱ πόλεμοι καί οἱ φυσικές καταστροφές τά ἐξαφανίσουν, τότε ἀνακατασκευάζονται ὡς πανομοιότυπα ἀντίτυπα, ὡς μιμήσεις ἑνός ἱστορικοῦ πλέον ὕφους; Δηλαδή, τά μνημεῖα ἀναστηλώνονται, ἀνακαινίζονται, "ἀναπαλαιώνονται" σύμφωνα μέ τόν ἐπικρατοῦντα νεολογισμό. Γιατί, δηλαδή, τά παλιά περιβάλλοντα ξαναφτιάχνονται ὡς μιμήσεις ἄν καταστραφοῦν, ἤ ἐπιδιορθώνονται γιά νά διατηρηθοῦν; Μιμήσεις πού μποροῦν νά καταλήξουν στή δημιουργία ἑνός περιβάλλοντος ὅπου στό ὄνομα τῆς διατήρησης καί τῆς προστασίας τοῦ αὐθεντικοῦ συχνά θριαμβεύει τό πλαστό.

Ἔχουμε φθάσει σέ μία ἀντίληψη ὅπου τό περιβάλλον τείνει νά ἀναπαραχθεῖ ὡς μουσεῖο. Πιστεύουμε ὅτι αὐτό πού ἀναγνωρίζουμε ὡς αὐθεντικό πρέπει νά διατηρηθεῖ καί ὅταν ἱστορικές καί πολιτισμικές πραγματικότητες πού τό στηρίζουν ἔχουν παρέλθει. Αὐτό ἀποτελεῖ ἱστορικά μιά καινούργια αντίληψη.

Τό ἐρώτημα γιατί τά παρωχημένα περιβάλλοντα πρέπει νά διατηροῦνται προκύπτει μετά τή διαπίστωση ὅτι πάντα σέ ὅλους τούς πολιτισμούς καί τά ἱστορικά περιβάλλοντα τό καινούργιο ἀντικαθιστοῦσε τό παλιό καί πάντα τό παλιό διαρκοῦσε ὅσο ἡ φυσική φθορά καί τά ἱστορικά γεγονότα τοῦ ἐπέτρεπαν. Πάντα, μετά ἀκολουθοῦσε κάτι νέο καί κανείς δέν προσπάθησε νά ξαναφτιάξει τό παλιό.

Μετά τή ναυμαχία τῆς Σαλαμίνας καί τή μάχη τῶν Πλαταιῶν οἱ Ἀθηναῖοι δέν ἀναστήλωσαν τά γκρεμισμένα ἀπό τόν Ξέρξη κτίσματα τῆς Ἀκρόπολης τῶν Ἀθηνῶν[i]. Οἱ Ἀθηναῖοι, ἀντί νά ἀναστηλώσουν τούς γκρεμισμένους ναούς, –πρᾶγμα εὔκολο–, προτίμησαν νά κτίσουν κάτι καινούργιο: τόν Παρθενῶνα. Ἀνάλογα, ὁ Ἰουστινιανός ἀνοικοδομεῖ τήν κατεστραμμένη Ἁγία Σοφία στήν Κωνσταντινούπολη μέ τήν κατασκευή ἑνός ριζικά καί κοσμοϊστορικά διαφορετικοῦ ἀρχιτεκτονήματος. Ἀναθέτει σέ δύο ἐξέχοντες ἐπιστήμονες τῆς ἐποχῆς του ἕνα καθοριστικό ἔργο πού σηματοδοτεῖ τή μετάβαση ἀπό τόν ἀρχαῖο στόν βυζαντινό κόσμο καί ἐπισφραγίζει τήν ἑνότητά τους.

Πιό πρόσφατα, τό 1834, ὁ διάσημος ἀρχιτέκτονας Κάρλ Φρίντριχ Σίνκελ ἐκπόνησε σχέδιο ἀνέγερσης ἀνακτόρων πάνω στήν Ἀκρόπολη τῶν Ἀθηνῶν γιά τόν νεαρό βασιλιά τῶν Ἑλλήνων Ὄθωνα Βίττελσμπαχ. Ὁ Σίνκελ σχεδίασε ὡς ἱεροφάντης τοῦ κλασσικισμοῦ τήν ἀνέγερση τεράστιου συγκρότηματος κτηρίων[ii] σέ ὁλόκληρο τόν ἱερό βράχο καί ἀνακατασκευή τῶν Προπυλαίων. Τά μάρμαρα τοῦ Παρθενῶνα καί τοῦ Ἐρεχθείου θά διακοσμοῦσαν τούς κήπους τῶν ἀνακτόρων[iii] πού θά εἶχαν τή μορφή ἀρχαιολογικοῦ πάρκου.

Σήμερα ἡ Εὐρώπη, μετά τούς φοβερούς Παγκόσμιους Πολέμους ἀνακατασκευάζει τά κατεστραμμένα μνημεῖα της κατά πιστή ἀπομίμησή τους καί συντηρεῖ ὅσα διασώθηκαν, ἐνῶ ἡ Unesco φροντίζει γιά τή διατήρηση καί τήν προστασία τῶν μνημείων ἄλλων, ἐκτός τῆς Εὐρώπης, πολιτισμῶν.

Ἡ ἀπάντηση στό ἐρώτημα γιατί τά παρωχημένα περιβάλλοντα διατηροῦνται μπορεῖ νά εἶναι τό ὅτι τά περιβάλλοντα αὐτά διαθέτουν κάτι τό ὁποῖο ἀπουσιάζει ἀπό αὐτό πού οἱ σημερινές κοινωνίες μποροῦν νά δημιουργήσουν. Κάτι πού στό σύγχρονο (μοντέρνο) περιβάλλον δέν ὑπάρχει.

Τί εἶναι αὐτό πού ἀπουσιάζει καί τί εἶναι αὐτό πού μᾶς τό κρύβει;

Θίξαμε κορυφαῖα ζητήματα πού κρύβονται πίσω ἀπό τήν καθημερινότητα. Θά πρέπει ὅμως νά τελειώσουμε μέ ἀναφορά πάλι στόν διφυή χαρακτῆρα τῆς πόλης τῆς Ξάνθης. Ὁ διφυής χαρακτῆρας ἀφορᾶ ἀπολύτως τήν ποιότητα ζωῆς καί τήν ἀνάπτυξη, δηλαδή τό παρόν καί τό μέλλον μας. Ἡ διατήρηση τοῦ χαρακτῆρα αὐτοῦ ἐπιβάλλεται ἀπό λόγους οἰκονομικούς, ἐθνικούς, ἱστορικούς, πολιτισμικούς, αἰσθητικούς, ἀλλά καί ἀπό λόγους πού στηρίζουν τήν αὐτογνωσία καί τήν ταυτότητα.

Ἡ διατήρηση τοῦ διφυοῦς χαρακτῆρα τῆς πόλης δέν ἐξαρτᾶται μόνο ἀπό τόν χειρισμό τοῦ περιβάλλοντος τῆς Παλιᾶς Πόλης. Ἀπαιτοῦνται καί ἄλλες προϋποθέσεις, οἱ ὁποῖες ἔχουν ἄμεση σχέση μέ τήν πολιτιστική μας συγκρότηση καί τή δημιουργία πολιτισμοῦ. Χρειάζονται δηλαδή οἱ γνώσεις καί οἱ ἐμπειρίες ἀλλά καί οἱ εὐαισθησίες, οἱ ὁποῖες θά συμφιλιώσουν τούς πολίτες μέ τίς δυνατότητες τῶν νέων ὑλικῶν, ἔτσι ὥστε οἱ ἀποκαταστάσεις καί ἡ διατήρηση νά ἐντάσσονται στήν παράδοση. Εἶναι ἀπαραίτητο τό οἰκονομικό καί κοινωνικό κλῖμα πού θά συγκρατήσει τόν πληθυσμό στήν Παλιά Πόλη. Χρειάζονται ἀκόμη δράσεις καί κατευθύνσεις, τέτοιες, ὅπως εἶναι γιά παράδειγμα, ἡ ἵδρυση καί ἡ ἀνάπτυξη μουσείων πού θά ἀναφέρονται καί θά ἀφοροῦν τίς πραγματικότητες ἐκεῖνες πού ἀποτελοῦν καί τίς προϋποθέσεις τῆς ὕπαρξης τῆς Παλιᾶς Πόλης. Ἀναφέρομαστε συγκεκριμένα στό βυζαντινό ὑπόβαθρο, τήν κοινοτική πρακτική καί παράδοση, τήν ἀρχιτεκτονική παράδοση καί αὐτό πού ὀνομάζουμε καθ’ ἡμᾶς Ἀνατολή.

Ἐπιπλέον, ἡ Παλιά Πόλη ἔχει ἀναδειχθεῖ ὡς μοχλός ἀνάπτυξης καί ἀποτελεῖ πλέον οὐσιαστικό στοιχεῖο στίς τοπικές πολιτιστικές δράσεις πού ἀποσκοποῦν στήν ἀνάπτυξη. Ὑποστηρίζεται ὅτι ὁ πολιτισμός εἶναι προϋπόθεση καί ἐπιταχυντήρας τῆς ἀνάπτυξης. Μέ τήν παρακμή τῆς βιομηχανικῆς δραστηριότητας, περιοχές καί πόλεις ἐντάσσουν στίς ἀναπτυξιακές προοπτικές τους δραστηριότητες πού βασίζονται στίς ὑπηρεσίες. Ὁ τουρισμός γίνεται πηγή νέων ἐπενδύσεων καί δημιουργός θέσεων ἐργασίας. Ὁ πολιτισμός συνδέεται μέ τήν οἰκονομία, ἀλλά εἶναι βέβαια πολύ σημαντικός γιά τήν ἱστορία καί τήν ταυτότητα τῆς χώρας γιά νά παραδοθεῖ στήν κερδοσκοπία τῆς ἀγορᾶς. Εἶναι ἑπομένως ἀναγκαῖο νά κατανοήσουμε γιά ποιόν πολιτισμό καί ποιά ἀνάπτυξη μιλᾶμε.

Ποιό, λοιπόν, εἶναι τό μέλλον τῆς Παλιᾶς Πόλης ;

Ὑπάρχει ἡ δυνατότητα τήν ὁποία προσφέρει ὁ συρμός καί ἡ κυριαρχοῦσα βιομηχανία τοῦ πολιτισμοῦ. Αὐτή εἶναι ἡ πρώτη ἐπιλογή, ἡ ὁποία μάλιστα συνεπάγεται καί μεγάλους κινδύνους.

Δηλαδή ἡ Παλιά Πόλη μπορεῖ νά μετατραπεῖ σέ ἕνα πεδίο ἰδιωτικῶν ἐπενδύσεων καί κερδοσκοπίας, σέ τόπο προσέλκυσης εὐπορότερων στρωμάτων καί σέ τουριστικό ἀξιοθέατο. Ἡ ἐπιχειρηματικότητα θά βρεῖ ἐδῶ ἕνα πεδίο πραγματοποίησης κερδῶν. Τό δομημένο παραδοσιακό περιβάλλον τότε θά συντηρηθεῖ. Θά τονισθοῦν τά μορφολογικά καί εἰκονικά στοιχεῖα του, ὡς μία ἀπαστράπτουσα (ἀλλά συγχρόνως ἀπατηλή) βιτρίνα τῆς πόλης. Προσόψεις καί ψιμύθια ψευδοπαραδοσιακῆς μορφῆς θά χρησιμοποιηθοῦν. Παράλληλα, ἴσως ἐπιδιωχθεῖ ἡ ἀμφίβολη ἀναβίωση κάποιων παραδόσεων. Θά δημιουργηθεῖ τό περιβάλλον κάποιας μίμησης, ἀλλά ἡ παράδοση καί ἡ αἰσθητική θά εἶναι ἀποῦσες. Θά ἔχουμε τότε ἕνα θεματικό πάρκο, μία ἀπομίμηση ἱστορίας καί πολιτισμοῦ, –αὐτό πού λέμε φολκλορισμό[iv]. Τότε θά ἔχουμε κάτι πού θά εἶναι πλαστό καί ἀπόλυτα ψευδές. Βέβαια, ἐνδεχομένως θά πραγματοποιηθεῖ κάποια ἀνάπτυξη. Τό κόστος, ὅμως, θά εἶναι σημαντικό. Γιατί στήν περίπτωση αὐτή θά ἀπομακρυνθοῦν ἀπό τήν Παλιά Πόλη τά χαμηλότερα εἰσοδήματα καί οἱ κάτοικοι οἱ ὁποῖοι εἶναι φορεῖς ζωῆς καί πολιτισμοῦ. Συγχρόνως, ὅμως, θά διαγραφεῖ καί ἡ πολιτισμική παράδοση. Γιατί ὁ πολιτισμός δέν εἶναι μόνο ἡ εἰκόνα πού ἐντυπωσιάζει τούς ξένους, οὔτε εἶναι ἡ ἀπαστράπτουσα εἰκόνα, πού ἀπαιτεῖ καί παρουσιάζει ὁ τουρισμός. Ὁ πολιτισμός ἔχει χαρακτῆρα λαϊκό καί εἶναι στενά δεμένος μέ τόν τόπο. Ὁ πολιτισμός συντίθεται ἀπό τήν καθημερινότητα, τήν ἐργασία, τίς τέχνες, τίς δράσεις καί τά ὄνειρα τῶν πολιτῶν. Ὁ πολιτισμός συνθέτει τό παραδοσιακό μέ τό σύγχρονο καί παράγεται καθημερινά, μέσα καί ἀπό τόν τόπο καί ὄχι ἀλλοῦ.

Ὑπάρχει, ἀντίθετα, ἡ δυνατότητα νά ὑποβοηθηθεῖ καί ὑποστηριχθεῖ ἡ πολυπλοκότητα στό δομημένο περιβάλλον καί τίς κοινωνικές σχέσεις, πού σήμερα καθιστοῦν τήν Παλιά Πόλη ἕνα τόπο τόσο ἐνδιαφέροντα, ὅπως προηγουμένως παρουσιάσαμε. Νά ὑποστηριχθοῦν δηλαδή οἱ χαμηλές εἰσοδηματικές ὁμάδες καί τό κύριο σῶμα τῶν πολιτῶν, ὥστε νά ἀντιμετωπίσουν τό οἰκονομικό βάρος τῆς ἀνάπλασης τοῦ χώρου καί τῶν κτισμάτων. Αὐτό ἤδη ἔχει γίνει, ὥς ἕνα βαθμό ἀπό τόν Δῆμο στήν ὑποδομή τοῦ οἰκισμοῦ. Νά πεισθοῦν (ἤ νά ὑποχρεωθοῦν) τά ὑψηλότερα εἰσοδήματα νά μήν χρησιμοποιοῦν τήν Παλιά Πόλη ὡς πεδίο ἐπίδειξης τῆς οἰκονομικῆς τους ἰσχύος καί τῶν καταναλωτικῶν προτύπων τους, (ὅπως ἔγινε, γιά παράδειγμα, στήν Πλάκα στήν Ἀθήνα). Νά ἀπελευθερωθοῦν οἱ λαϊκές ἐκεῖνες δυνάμεις, οἱ ὁποῖες θά ὑποστηρίξουν τήν τοπικότητα καί θά ὑπερασπίσουν τήν ἰδιαιτερότητα. Νά ὑποστηριχθεῖ ἡ διατήρηση λειτουργιῶν καί ἐξυπηρετήσεων, πού συνοδεύουν τήν κατοικία, τή ζωή καί τήν καθημερινότητα, γιά νά μήν κατακλυσθεῖ ἡ Παλιά Πόλη ἀπό κέντρα ἀναψυχῆς (ὅπως ἔγινε στοῦ Ψυρρῆ στήν Ἀθήνα καί στά Λαδάδικα στή Θεσσαλονίκη). Νά ἀποφευχθεῖ ἡ δημιουργία τοῦ περιβάλλοντος τῆς συνεχοῦς ἐμπορευματοποιημένης διασκέδασης καί νά μήν καταντήσει τό ἱστορικό περιβάλλον κάτι χωρίς ἔννοια, μουσειακό καί ἄψυχο, μέσα σέ ἕνα εὐδαιμονικό διαρκές παρόν.

Αὐτό θά εἶναι καί μία πραγματική πολιτιστική δράση ἄξια τοῦ ὀνόματός της.

ΤΕΛΟΣ

ΚΑΙ Τῼ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤῌ ΤΩΝ ΚΑΛΩΝ ΘΕῼ
ΧΑΡΙΣ

---

[i] Ὑπῆρχαν πεταμένα πάνω στήν Ἀκρόπολη τά ἐρείπια καί τά θραύσματα τοῦ Ἑκατόμπεδου καί τοῦ ἡμιτελοῦς προ-Παρθενώνα. Μαζί μέ τά θραύσματα τῶν ἀναθημάτων, τά ὑλικά τῶν ἐρειπίων χρησιμοποιήθηκαν γιά τό μπάζωμα τῆς ἐπιφάνειας τῆς Ἀκρόπολης καί τήν ἐπισκευή τῶν τειχῶν της. Οἱ ἡμιτελεῖς σπόνδυλοι τοῦ προ-Παρθενώνα ἐντειχίσθηκαν σέ ἐμφανές σημεῖο τῶν τειχῶν τῆς Ἀκρόπολης, ὥστε νά ὑπενθυμίζουν μόνιμα τή βαρβαρότητα καί τήν ἀσέβεια τῶν Περσῶν.

[ii] Τό σχέδιο περιελάμβανε μεγάλα ἀνάκτορα στήν ἀνατολική πλευρά τοῦ βράχου, κήπους, συντριβάνια καί αἴθρια. Μεταξύ τῶν ἐρειπίων τοῦ Παρθενῶνα καί τοῦ Ἐρεχθείου θά κατασκευαζόταν μεγάλο ἱπποδρόμιο. Ἡ ὅλη κατασκευή ἐμπνεόταν ἀπό τίς ρωμαϊκές βίλλες τῆς Πομπηίας, πού τότε εἶχαν ἀποκαλυφθεῖ καί ὄχι ἀπό τό κλασσικό ὕφος τοῦ Παρθενῶνα. Ἡ ἀντίληψη αὐτή φαίνεται ἀδιανόητη σήμερα.

[iii] Τό σχέδιο δέν πραγματοποιήθηκε. Σέ ἐπιστολή του πρός τόν Σίνκελ σύμβουλος τοῦ  Ὄθωνα παρατήρησε ὅτι τό κόστος τῆς πραγματοποίσης τοῦ μεγαλεπήβολου ἐκείνου σχεδίου ἦταν ἀπαγορευτικό γιά ἕνα κράτος, τό ὁποῖο δέν μποροῦσε κἄν νά χρηματοδοτήσει τήν ἐπισκευή τοῦ δρόμου πρός τήν Πεντέλη, ἀπαραίτητου γιά τή μεταφορά τῶν μαρμάρων. Ὁ Σίνκελ ἀνταμείφθηκε μέ ἕνα ἀπό τά πρῶτα παράσημα πού ἀπένειμε ὁ  Ὄθων

[iv] Φολκλορισμός εἶναι ἡ ρομαντική ἐπανάληψη ἐθίμων, ἀφοῦ ἔχει χαθεῖ ἡ κοινωνική καί ἱστορική πραγματικότητα μέσα στήν ὁποία δημιουργήθηκαν. Μπορεῖ ἀκόμη, νά εἶναι ἡ ἐφεύρεση λαογραφικῶν στοιχείων, ἡ προσπάθεια ψυχρῆς ἀναβίωσής τους ἤ ἡ χρήση τους γιά τίς σκοπιμότητες τῆς ἀγορᾶς.